25 november 2016 Raam op Rusland ∝ Anti-corruptie activist Aleksei Navalny wil in 2018 meedoen aan de verkiezingen. Krijgt hij daarvoor de kans? Er wordt in Rusland druk gespeculeerd.
De vernietiging van het vonnis tegen de anti-corruptie activist Aleksei Navalny, in de zogenaamde Kirovles-zaak, heeft iedereen verrast. De Russische Hoge Raad heeft de uitspraak terugverwezen naar een rechtbank in Kirov. Meteen werd er geroepen dat Navalny het nu zal kunnen opnemen tegen Vladimir Poetin bij de presidentsverkiezingen van maart 2018. Of hij de kans daarvoor krijgt, staat nog lang niet vast.
Om te beginnen moet nog worden afgewacht of de Kirovse rechtbank Navalny vrijspreekt. Bij de herziening van de zaak zou de rechtbank hem in theorie ook weer kunnen veroordelen. Toegegeven, dat is niet zo waarschijnlijk, want waarom zou in dat geval een nieuw proces nodig zijn? In Rusland wordt echter geen enkele mogelijkheid uitgesloten, omdat het politieke scenario van het Kremlin alleen aan Poetin en zijn allernaaste omgeving bekend is.
Navalny wordt om de haverklap gearresteerd
Navalny kreeg in 2013 een voorwaardelijke straf van vijf jaar wegens diefstal van grote partijen hout. Aan die veroordeling zat ook een verbod vast om aan verkiezingen mee te doen. Pas in 2033 zou dat aan verbod een einde komen.
Navalny verklaarde dat de beschuldigingen politiek gemotiveerd waren en diende een klacht in bij het Europese Hof van de Mensenrechten in Straatsburg, een instelling van de Raad van Europa waar ook Rusland bij is aangesloten. Eerder dit jaar gaf het Europese Hof Navalny gelijk en droeg de Russische regering op om Navalny een schadevergoeding van 80.000 euro te betalen. Op basis van dit internationale oordeel ging Navalny tegen zijn vonnis in beroep bij de Hoge Raad in Moskou en uitte daarbij zijn wens om in 2018 mee te doen aan de presidentsverkiezingen.
Alles aan deze zaak is ongebruikelijk.
Om te beginnen de veroordeling zelf. Meteen na het vonnis in juli 2013 werd Navalny opgesloten. Daarop gingen duizenden Moskovieten uit protest de straat op. De volgende morgen werd hij vrijgelaten en was het vonnis – nog vóórdat de verdediging beroep had aangetekend – plotsklaps veranderd in een voorwaardelijke straf. Nu heeft de Hoge Raad het vonnis vernietigd, notabene na een oordeel van het Europees Hof van de Mensenrechten, waarvan de uitspraken door Rusland meestal betwist worden of niet worden uitgevoerd. Nog geen jaar geleden tekende president Poetin een wet waarmee Rusland oordelen van het Europees Hof naast zich neer kon leggen als die in strijd werden geacht met de eigen wetgeving.
En nu, in een uiterst explosieve zaak, erkent de Hoge Raad dat het proces tegen Navalny oneerlijk is verlopen en over moet. Je komt geen enkel Russisch commentaar tegen dat ervan uitgaat, dat het hoogste rechtscollege op eigen initiatief en op zuiver juridische gronden heeft gehandeld. Wel wordt er druk gespeculeerd over de motieven van het besluit en de rol die Navalny wordt toegedacht.
Navalny zou Poetins herverkiezing legitiem maken
Het meest uitgesproken is de publicist Oleg Kasjin, een Kremlin-criticus die in 2010 bijna werd doodgeslagen na artikelen over de aanleg van een weg door een bos die voor Poetins judovriend Arkadi Rotenberg bijzonder vervelend waren. Kasjin denkt dat Poetin zich bij de volgende presidentsverkiezingen – als hij voor de vierde termijn opgaat – legitimiteit wil verschaffen door Navalny in de arena toe te laten en hem te verslaan. Een rivaal als de communist Zjoeganov of de relschopper Zjirinovski zou als een neptegenstander worden opgevat; alleen door te winnen van Navalny zou Poetin aantijgingen van valse praktijken kunnen afweren en zijn regime op een stevige basis voortzetten. De dwarse Kasjin meent dat het risico van een dergelijke tweestrijd voor Poetin kleiner is dan voor Navalny. De opposant zou feitelijk geen kans maken en met zijn deelname een pion worden in het spel van Poetin.
Anderen zijn minder overtuigd van zo’n schema. Het Kremlin zou volgens hen nog niets besloten hebben en alle opties open houden. Afhankelijk van de populariteit van Poetin en de roep om een eerlijke stembusstrijd kan Navalny worden toegelaten of juist niet. Het Kremlin zou ook kunnen besluiten de verkiezingen te vervroegen als dat beter uitkomt en Navalny te laten veroordelen. Zelfs al zouden voor hem geen wettelijke blokkades worden opgericht, dan nog is er geen garantie voor zijn kandidering. Er zijn talloze administratieve hindernissen te verzinnen die hem de weg kunnen versperren.
Navalny zelf zegt niet tevreden te zijn met de uitspraak van de Hoge Raad. In plaats van een nieuw proces te verordenen, had de hele zaak bij gebrek aan bewijs moeten worden gesloten. ‘Welke plannen het Kremlin moge hebben – mij toelaten of niet toelaten tot de verkiezingen, mij opnieuw veroordelen of niet – dat kan mij niet schelen. Ik zet mijn campagne voort en zal tegen deze schadelijke kleptocratie met alle toegestane middelen strijden.’
Geloofwaardig alternatief
Het is typisch Navalny: hij neemt geen genoegen met een halve overwinning en trekt onverschrokken van leer tegen de zittende macht. En het ongelofelijke is: hij leeft, hij loopt vrij rond en hij houdt communicatiekanalen waarmee hij de massa bereikt. Met zijn medestanders met wie hij in 2011 en 2012 protestmeetings organiseerde tegen vervalste verkiezingen is het slechter afgelopen: de liberale politicus Boris Nemtsov is vermoord, wereldkampioen schaken Garry Kasparov is Rusland ontvlucht, andere prominente deelnemers aan de toenmalige protesten zitten gevangen, doen er het zwijgen toe of hebben net als Kasparov een veilige haven in het buitenland gezocht.
Uiteindelijk durven de autoriteiten niet door te bijten als het om Navalny gaat. Ze hebben hem voor de rechter gesleept, huisarrest opgelegd, zijn blog verboden, speciale wetten gemaakt om hem de voet dwars te zetten, maar het resultaat is averechts. Hij groeit alleen maar in zijn rol van oppositie-politicus en als geloofwaardig alternatief. Hoe groter zijn aanhang des te minder durft het Kremlin hem uit te schakelen.
Zijn geheim is het voeren van een permanente campagne tegen machtsmisbruik en corruptie. Tijdens de protesten van 2011 en 2012 noemde Navalny Verenigd Rusland steevast ‘de partij van schurken en dieven’, een benaming die massaal aansloeg en bleef hangen. Zijn formidabele aantrekkingskracht is al een keer bewezen, toen hij – tegen ieders verwachting in – mee kon doen aan de verkiezing van de burgemeester van Moskou in 2013. Ondanks het feit dat hij nauwelijks toegang tot de media kreeg, eindigde hij als tweede van de zes kandidaten.
De 40-jarige Navalny, opgeleid als jurist en financieel expert, begon zijn politieke carrière als lid van de liberale partij Jabloko. Daar kreeg hij in 2007 ruzie, toen hij meeliep met nationalistische marsen. In 2008 startte hij een blog, waarin hij gevallen van machtsmisbruik en corruptie aan de kaak stelde. Hij kocht aandelen van grote staatsbedrijven en kreeg daardoor toegang tot financiële informatie. De onregelmatigheden die hij opmerkte, publiceerde hij op zijn blog. Binnen korte tijd had hij tienduizenden volgers.
Zijn methode is niet veranderd: hij zoekt in openbare registers naar de aankopen en bezittingen van hooggeplaatste functionarissen en hun naaste familieleden. Het verschil is zijn bereik en effect. Als hij nu een resultaat van een onderzoek bekend maakt, zijn er miljoenen Russen die dat oppikken en houdt het de tongen en pennen dagenlang in beweging. Hij werkt allang niet meer alleen. Zijn Fonds ter bestrijding van corruptie heeft 30 medewerkers, die onderzoek doen en dossiers met klachten indienen bij justitiële autoriteiten. Het anti-corruptie fonds doet spectaculaire ontdekkingen over mensen op of in de buurt van de hoogste machtsposities.
Spectaculaire ontdekkingen
Vorig jaar beschuldigde het fonds procureur-generaal Joeri Tsjaika ervan dat zijn familie enorme rijkdommen hadden vergaard door samen te werken met een beruchte misdaadbende. In een 45-minuten durende video-documentaire lieten de makers een 5-sterren hotel- en wellnesscomplex in Griekenland zien, dat eigendom was van een zoon van Tsjaika en de ex-vrouw van de plaatsvervanger van Tsjaika.
Volgens de film hebben de zonen van Tsjaika een zakenimperium opgebouwd mede dankzij banden met de bende van Sergej Tsapok, die de zuid-Russische stad Koesjtsjevskaja terroriseerde. De film toonde documenten waaruit bleek dat lokale aanklagers jarenlang zaken tegen Tsapok seponeerden. Pas toen de bende een familie van 12 mensen, inclusief 4 kinderen, op gruwelijke wijze om het leven bracht, werd er vanuit Moskou ingegrepen en werd de bende opgepakt. Naar aanleiding van de documentaire verlangden Russische kranten officieel onderzoek. Dat gebeurde niet. De beschuldigingen aan het adres van Tsjaika werden ontkend en Poetin benoemde hem in juni voor een derde termijn.
Recente onthullingen betroffen donaties van staatsbedrijven aan Poetins dochter Jekaterina Tichonova en bezittingen van premier Medvedev. Boven een enorm landgoed aan de Volga omgeven door een schutting van zes meter hoog, dat niet op naam staat van Medvedev, maar waarvan hij naar believen gebruik kan maken, liet Navalny een drone vliegen dat het hele gebied van alle kanten in beeld bracht. Via YouTube en sociale media komt de boodschap bij miljoenen Russen aan: de machthebbers bestelen ons en dekken elkaar af.
Het contrast met Navalny kan niemand ontgaan. Hij bewoont een doorsnee driekamerflat in Moskou met zijn vrouw en twee kinderen en heeft geen positie van waaruit hij uit belastinginkomsten of staatsbezit kan graaien. Beschuldigingen dat hijzelf zich heeft bezondigd aan fraude en diefstal, zijn niet overtuigend gebleken. Het feit dat de Hoge Raad van één proces tegen Navalny heeft erkend dat het oneerlijk was, versterkt zijn betrouwbaarheid en de onbetrouwbaarheid van zijn tegenstanders.
Navalny’s blog is uitgegroeid tot een volwaardig campagnemiddel, dat miljoenen Russische kiezers bereikt. Hij spreekt zijn publiek tegenwoordig rechtstreeks toe via YouTube filmpjes, waarin hij actuele gebeurtenissen becommentarieert of een eigen onthulling doet. Hij neemt geen blad voor de mond, hij doet niet gewichtig, hij spreekt als een burger tot zijn medeburgers. Hij appeleert aan burgerzin, aan fatsoen, aan integriteit. Dat appel is niet aan dovemansoren gericht. Daarom hebben de machthebbers tot en met Poetin aan toe alle reden om voor Navalny te sidderen.